Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΠΛΩΤΙΝΟΥ

Πλωτίνος ή Αυτοκράτωρ Γαλλιήνος; Δεν είναι βέβαιο
ποιος ακριβώς απεικονίζεται στο κέντρο του αναγλύφου γνωστού ως
"Η Σαρκοφάγος του Πλωτίνου", η φωτογραφία του οποίου υπάρχει στην 
προμετωπίδα του παρόντος μπλογκ.

Το φιλοσοφικό έργο του Πλωτίνου, παρουσιάζεται στις Εννεάδες, αλλά μας διασώθηκε η βιογραφία που συνέγραψε γι’ αυτόν ο μαθητής του Πορφύριος [1]. Πρόκειται για ένα κείμενο που βρίθει ιστορικών στοιχείων παρόλο που έχει έως ένα βαθμό τον χαρακτήρα «αγιογραφίας». Από ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα του Ευνάπιου μαθαίνουμε ότι πατρίδα του ήταν η Λυκόπολις, στην Άνω Αίγυπτο [2]. Ο χρόνος γεννήσεως του προσδιορίζεται κατά το 204/5 μ.Χ. 

Ο Πορφύριος μας πληροφορεί για την προσπάθεια του να απελευθερωθεί από τα γήινα δεσμά χάρις σε ένα είδος φιλοσοφικού θανάτου, δηλαδή μία μορφή απονέκρωσης των αισθήσεων. Απέφευγε να πηγαίνει σε τόπους όπου συνωστίζονταν πολλοί άνθρωποι, όπως ήταν οι τελετουργίες και τα λουτρά. Ωστόσο, είχε ένα διευρυμένο κύκλο μαθητών και φίλων, πολλοί από τους οποίους ανήκαν στις ανώτερες ρωμαϊκές τάξεις. Ανακάλυψε τη φιλοσοφική του κλίση εικοσιοκτώ ετών, όταν συνάντησε έναν μυστηριώδη δάσκαλο φιλοσοφίας στην Αλεξάνδρεια, τον Αμμώνιο Σακκά. Αργότερα συνόδευσε τον αυτοκράτορα Γορδιανό Γ’ στην εκστρατεία του στην Περσία και στην Ινδία προκειμένου να γνωρίσει τη φιλοσοφία αυτών των χωρών. Όταν όμως ο Γορδιανός σκοτώθηκε, μετέβη στη Ρώμη, όντας πια σαράντα ετών. Αν και μαζί με άλλους τρεις μαθητές του Αμμώνιου είχαν συμφωνήσει να μην αποκαλύψουν τα δόγματα της φιλοσοφίας του δασκάλου τους, ο Πλωτίνος τελευταίος από όλους, παρέδωσε τελικά μαθήματα που είχαν ως βάση τη φιλοσοφία του δασκάλου του και έπειτα από δέκα χρόνια άρχισε να συγγράφει. Το έργο του κατατάχτηκε από τον εκδότη και μαθητή του, Πορφύριο, σε έξι βιβλία, που ονόμασε Ἐννεάδες, διότι το καθένα αποτελείται από εννέα πραγματείες. Οι Ἐννεάδες δίνουν σε μία ασυστηματοποίητη μορφή μία συστηματική φιλοσοφία, καθώς αποτελούν την καταγραφή της προφορικής φιλοσοφίας του Πλωτίνου στη σχολή που ίδρυσε όταν μετέβη στη Ρώμη. Στη σχολή αυτή είχε πολλούς ακροατές, από τους οποίους κάποιοι έγιναν πιστοί μαθητές του. Ανάμεσά τους ήταν ο Αμέλιος από την Τοσκάνη, ο γιατρός του Ευστόχιος, ο Ζωτικός, ο Ζήθος που ήταν άραβας στην καταγωγή, ο Καστρίκιος  Φίρμος, ο Ρογατιανός και φυσικά ο ίδιος ο Πορφύριος. Ο Πλωτίνος φρόντιζε όχι μόνο για τη νοητική εξέλιξη των μαθητών και φίλων του, αλλά προσπαθούσε να τους επηρεάσει ώστε να οδηγηθούν σε έναν πνευματικότερο τρόπο ζωής.

Ο Πορφύριος μας αναφέρει την ιδιαίτερη μέθοδο συγγραφής του δασκάλου του· δεν ξαναδιορθώνε το γραπτό του, λόγω κακής όρασης, όμως ήταν τόσο αφοσιωμένος, ώστε αφού είχε ολοκληρώσει τη σκέψη του εσωτερικά, έπειτα ό,τι είχε σκεφτεί, το έγραφε συνεχόμενα, αφού το είχε τακτοποιημένο στο νου του. Έτσι, όταν τον διέκοπτε κάποιος, μπορούσε να διατηρεί την προφορική ομιλία, ενώ παράλληλα δεν άφηνε να χαθεί η εσωτερική δομή της σκέψης του· όταν ο συνομιλητής του έφευγε δεν χρειαζόταν να ξανακοιτάξει αυτά που είχε γράψει – αφού άλλωστε δεν επαρκούσε για αυτόν τον σκοπό η όρασή του – συνεχίζοντας την συγγραφή του σαν να μην είχε μεσολαβήσει το χρονικό διάστημα της συνομιλίας. Επρόκειτο για έναν άνθρωπο που είχε διαρκώς στραμμένη την προσοχή του στα νοητά, όπως ακριβώς προτρέπει στο φιλοσοφικό έργο του. 

Ήταν ασκητικός, αν και κατοικούσε στο σπίτι μίας γυναίκας, της Γεμίνας και της κόρης της. Πολλοί άνθρωποι, ιδιαίτερα ευγενείς στην καταγωγή, όταν επρόκειτο να πεθάνουν, του είχαν τόση εμπιστοσύνη ώστε παρέδιδαν τα παιδιά τους, αγόρια και κορίτσια, με την υπόλοιπη περιουσία τους, ορίζοντας τον επίτροπο. Οι εξαιρετικές παιδαγωγικές ικανότητές του, τον έκαναν συχνά να προβλέπει το μέλλον των παιδιών που φρόντιζε. Αν και είχε έντονη κοινωνική δράση στη Ρώμη, όπου παρέμεινε 26 χρόνια, κατά τον Πορφύριο, υπήρξε πάντα μειλίχιος και προσιτός, χωρίς να δημιουργήσει έριδες. 

Στην εποχή του Πλωτίνου, η μαγεία και η αστρολογία ήταν πολύ διαδεδομένες, εάν κρίνουμε από όσα λέγονται στο έργο του [3], και από την ιστορία με τον αντίζηλο του, τον Ολύμπιο· δεν άφηνε όμως τον ανώτερο εαυτό να επηρεαστεί από αυτές. Έτσι, όταν ο μάγος Ολύμπιος έστρεψε τις μαγικές τέχνες εναντίον του, ο Πλωτίνος κατάφερε να αντιστρέψει τη δύναμη της μαγείας. Στο τέλος, ο Ολύμπιος, επειδή κινδύνεψε πολλές φορές να πάθει ζημιά ο ίδιος, σταμάτησε αυτές τις τεχνικές. Ωστόσο, όταν ένας Αιγύπτιος ιερέας ήρθε κάποτε στη Ρώμη, ο Πλωτίνος πείστηκε να παραστεί σε μία επίσκεψη στο ναό της Ίσιδος. Όσοι ήταν παρόντες αντιλήφθηκαν κατά τον Πορφύριο, ότι ο Πλωτίνος είχε την προστασία όχι κάποιου κατώτερου πνεύματος, αλλά ενός Θεού. Μάλιστα ο Πλωτίνος αφιέρωσε μία πραγματεία με τίτλο «Περὶ τοῦ εἰληχότος ἡμᾶς δαίμονος» για να δείξει την προστασία διάφορων μεσολαβητικών όντων, δαιμονικών ή θεϊκών, προς τους ανθρώπους. Παρ’ όλα αυτά, οι αρνήσεις του να συμμετέχει εν γένει σε παρόμοιες τελετουργίες, φανέρωναν μία φιλοσοφική τάση που δεν είχε παραχωρήσει ακόμη μεγάλο μέρος της στον αποκρυφισμό, όπως θα συμβεί στους διαδόχους του, που συνέχισαν το κίνημα του Νεοπλατωνισμού. Όμως οι σύγχρονοί του απέδιδαν σε αυτόν ανώτερες υπερφυσικές ή ψυχολογικές ικανότητες, όπως φαίνεται από την ανακάλυψη του ενόχου μίας κλοπής. Επρόκειτο για έναν δούλο της χήρας Χιόνης, η οποία ζούσε μαζί του και της οποίας είχε χαθεί το πολύτιμο περιδέραιο. Η ιδιαίτερη σημαντική θέση του Πλωτίνου και η απήχησή του στη ρωμαϊκή κοινωνία φαίνεται ακόμη από τον σεβασμό που έτρεφαν προς το πρόσωπό του ο αυτοκράτωρ Γαλλιήνος και η γυναίκα του Σαλωνίνα.

Ασημένιο μετάλλιο με την 

κεφαλή του αυτοκράτορα Γαλλιήνου, 

περ. 260-62 μ.Χ. 

      Μάλιστα, ο Πλωτίνος, θέλοντας να αξιοποιήσει την φιλία τους, ζήτησε να χτιστεί μία πόλη φιλοσόφων στην Καμπανία, στην οποία θα ακολουθούνταν οι νόμοι του Πλάτωνα και θα είχε το όνομα Πλατωνόπολις. Ο ίδιος σκόπευε να αποσυρθεί εκεί μαζί με τους φίλους και μαθητές του. Όμως κατά τον Πορφύριο κάποιοι από τους αυλικούς του αυτοκράτορα πρόβαλλαν εμπόδια και το σχέδιο δεν πραγματοποιήθηκε. 

Όταν δίδασκε ο Πλωτίνος φανέρωνε μία ιδιαίτερη πνευματική ομορφιά και ρώμη. Συχνά οι παραδόσεις γίνονταν μέσα από συνεχείς ερωταποκρίσεις που κρατούσαν ημέρες. Τα γραπτά του Πλωτίνου είναι πυκνά, βραχύλογα και μεστά νοήματος. Η διατύπωσή του είναι γεμάτη ενθουσιασμό και πάθος, ενώ ενδιαφερόταν περισσότερο για την απήχηση των λεγομένων, παρά για την παράδοση διδασκαλίας. Η μεγάλη παιδεία του φαίνεται από το πλήθος στωικών και περιπατητικών θεωριών που χρησιμοποιεί, εκτός βέβαια από τη φιλοσοφία του Πλάτωνα, του οποίου τα δόγματα πίστευε ότι ακολουθούσε πιστά. Γνώριζε γεωμετρία, αριθμητική, μηχανική, οπτική, θεωρία της μουσικής κ.α., αν και εκτός από μία μικρή πραγματεία οπτικής – φιλοσοφικού όμως περιεχομένου – με τον τίτλο «Περὶ ὁράσεως ἤ πῶς τὰ πόρρω μικρὰ φαίνεται» δεν έγραψε για κάποιον άλλον από αυτούς τους τομείς έργα. 

Ακόμη ιδιαίτερης προσοχής έχει τύχει η γνωριμία του με το κίνημα του Γνωστικισμού, ενάντια του οποίου συνέγραψε την πραγματεία ΙΙ.9, «Πρὸς τοὺς Γνωστικούς». Έχαιρε ιδιαίτερης αναγνώρισης όσο ζούσε, όχι μόνο από ανθρώπους που συμμετείχαν στον κύκλο του, αλλά και από εξωτερικούς σε σχέση με τη σχολή του λογίους, όπως ο Κάσσιος Λογγίνος. Ο Πορφύριος αναφέρει ακόμη προς το τέλος της βιογραφίας του έναν χρησμό που δόθηκε από κάποιο μαντείο του Απόλλωνα για τον Πλωτίνο. Ο Πλωτίνος παρουσιάζεται ως άνθρωπος που μετά το θάνατό του παίρνει θέση στη χρυσή γενιά, όπου κατατάσσονται ο Μίνως, ο Ραδάμανθυς, ο Αιακός, ο Πλάτων και ο Πυθαγόρας. Η ένταξή του στη χορεία των μακαρίων και ευδαιμόνων αυτών προσώπων κατορθώθηκε εξαιτίας του πάθους με το οποίο κυνήγησε το στόχο του, ακολουθώντας ένα φωτεινό και θεϊκό μονοπάτι. Η περιγραφή της δραπέτευσης του από την κυματώδη θάλασσα της ζωής γίνεται με λέξεις και εικονογραφήσεις που θυμίζουν την Οδύσσεια. Παρ’ όλα αυτά η ποιητική γλώσσα ήταν για τους Νεοπλατωνικούς ένα ατελέστερο μέσο προσέγγισης της αλήθειας [4]. Μόνο το εγχείρημα μίας φιλοσοφικής προσέγγισης της πραγματικότητας μπορούσε για αυτούς να εκφράσει τους αληθινούς όρους της πνευματικής αναγωγής.

Ακόμη και πριν το θάνατό του ο Πλωτίνος άφησε κάποια αξιομνημόνευτα και αινιγματικά λόγια στους μαθητές του λέγοντας: «Προσπαθήστε να ανάγετε τον Θεό μέσα σας στο θείο που ενυπάρχει στο Όλο». Πέθανε το 270 μ.Χ. έχοντας ζήσει έως τα 66 του χρόνια. Δεν είχε αποκαλύψει σε κανέναν πότε ακριβώς είχε γεννηθεί, ούτε την ημέρα των γενεθλίων του, επειδή δεν ήθελε κανείς να κάνει θυσίες ή γεύματα για τα γενέθλιά του, παρόλο που στα παραδοσιακά γενέθλια του Πλάτωνα και του Σωκράτη τελούσε θυσίες και παρέθετε γεύμα στους συντρόφους του [5].            

Αν και ο Πορφύριος μας παρέδωσε εκτός της συστηματικής και τη χρονολογική σειρά των 54 πραγματειών του Πλωτίνου, ο συστηματικός τρόπος έκδοσής τους σκοπεύει να προετοιμάσει τον αναγνώστη για μία σταδιακή άνοδο από τις ηθικές πραγματείες της 1^ης Εννεάδος, στα φυσικά ζητήματα της 2^ης και της 3^ης Εννεάδος, έως τις τρεις Πλωτινικές υποστάσεις: την Ψυχή (4^η Ενν.), το Νου (5^η Ενν.) και το Εν (6^η Ενν. – η οποία αρχίζει με οντολογικά θέματα). Αποκορύφωμα στην πνευματική πορεία μέσω της κλίμακας των υποστάσεων είναι η έκσταση, μία μυστηριακή κατάσταση, όπου μόνος ο άνθρωπος βρίσκεται αιφνιδίως ενωμένος με το μοναδικό, επέκεινα ουσίας, τον Θεό ή το Αγαθό.     

---

[1] Υπάρχουν διάφορες εκδόσεις του έργου του: P. Henry and H.-R. Schwyzer, Plotini Opera. Porphyrii vita Plotini. Plotiniana arabica/ ad codicum fidem anglice vertit Goeffrey Lewys, Museum Lessianum. Series Philosophica, 33, Editio maior, Vol. I, Desclée de Brouwer, Paris-Bruxelles 1951- P. Henry and H.-R. Schwyzer, Plotini Opera, Editio minor, Vol. I, Oxford Classical Texts, Oxford 1964 - Plotin, Schriften, übersetzt von R. Harder, Neubearbeitung mit griechischem Lesetext und Anmerkungen forgeführt von Rudolf Beutler und Willy Theiler. Bände I, Hamburg 1956 - Plotinus, Enneads, Text with English translation by A.H. Armstrong, vol. I, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts/ William Heineman Ltd, Loeb Classical Library, London 1966 – Porphyre, La vie de Plotin, Tome I, Travaux préliminaires et Ιndex grec complet, par L Brisson, M.O. Goulet-Gazé, R. Goulet, D. O’ Brien, Préface par J. Pépin, Histoire des doctrines de l’ antiquité classique 6, Librairie philosophique J. Vrin, Paris 1982 – Tome II, Études d’ introduction, texte grec et traduction française, commentaire, notes complémentaires, bibliographie par L. Brisson, J.L. Cherlonneix, M.O.Goulet-Gazé, R. Goulet, M.D. Grmek, J.M.Flamand, S. Matton, J.Pepin, H.D.Saffrey, A.Ph. Segonds, M. Tardieu, P. Thillet, Histoire des doctrines de l’ antiquité classique 16, Libraire philosophique J. Vrin, Paris 1992 – Π. Καλλιγάς, Πορφύριος, Περὶ τοῦ Πλωτίνου βίου καὶ τῆς τάξεως τῶν βιβλίων αὐτοῦ, Εισαγωγή, αρχαίο κείμενο, μετάφραση, Κέντρον Εκδόσεως Ελλήνων Συγγραφέων, Ακαδημία Αθηνών, Αθήναι 1991.       

[2] Ευνάπιος, Βίοι φιλοσόφων καὶ σοφιστῶν ΙΙΙ.2, I. Giangrande recencuit, Typis Publicae Officinae Polygraphicae, Romae 1956.

[3] Ενν. IV.4.40.22-25.

[4] M. Edwards, Culture and Philosophy in the age of Plotinus, Classical Literature and Society, Duckworth, London 2006, 125-126.

[5] Λέχθηκε ότι ο Πλωτίνος ίσως αρνήθηκε να αποκαλύψει τα γενέθλιά του και τον τόπο καταγωγής του όχι επειδή περιφρονούσε τέτοια ζητήματα, αλλά γιατί φοβόταν ότι φανερώνοντάς τα θα μπορούσαν να ασκήσουν επιρροή πάνω του διάφοροι ανταγωνιστές διαμέσου της μαγείας.