New books in Neoplatonism, spring 2017

Several juicy titles in Neoplatonic Studies are popping up for 2017 already. One is a promising-looking set of studies on Byzantine Perspectives on Neoplatonism, which includes a number of papers on Proclus, Plethon, and the reception of Neoplatonic texts in the Byzantine world. The other is the latest installment in Cambridge UP's series of new translations of Proclus' Commentary on Plato's 'Timaeus': "Volume 6. Book 5: Proclus on the Gods of Generation and the Creation of Humans." These translations - and esp. their introductions and notes - have become indispensible resources for scholars working on Neoplatonism.

VIA: AncientEsotericism.org :: Network for the Study of Esotericism in Antiquity

ΤΖΟΡΝΤΑΝΟ ΜΠΡΟΥΝΟ: Η ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΤΗΣ ΕΠΙΦΩΣΚΟΥΣΑΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Χάλκινο άγαλμα του Τζορντάνο Μπρούνο στην πλατεία
Κάμπο ντε Φιόρι της Ρώμης.

Ο Τζορντάνο Μπρούνο γεννήθηκε το 1548 στη Νόλα, μια μικρή πόλη στους πρόποδες του Βεζούβιου. Εισήχθη στο Τάγμα των Δομινικανών το 1563, αλλά το 1576 κατηγορήθηκε ως αιρετικός και εγκατέλειψε το δομινικανό σχήμα. Έπειτα άρχισε μια ζωή περιπλάνησης σε όλη την Ευρώπη. Αρχικά μετέβη στη Γενεύη, την οποία εγκατέλειψε σύντομα, καθώς δεν ήταν αρεστός στους Καλβινιστές. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στην Τουλούζη για δύο χρόνια, όπου έδινε διαλέξεις, για να καταλήξει στο Παρίσι γύρω στο 1581. Εκεί εκφώνησε δημόσιες ομιλίες, προσελκύοντας το ενδιαφέρον του βασιλιά Ερρίκου Γ’, και δημοσίευσε δύο βιβλία για την τέχνη της μνήμης, στα οποία παρουσιάζεται ως μάγος: «Περί των σκιών των ιδεών» (1582) και «Η επωδή της Κίρκης» (1582).

Το έργο «Περί των σκιών των ιδεών», που είναι αφιερωμένο στον Γάλλο βασιλιά, περιέχει έναν διάλογο ανάμεσα στον Philothimus της Νόλα (1) και στον Ερμή τον Τρισμέγιστο, διά του οποίου ο τελευταίος παραδίδει μια νέα φιλοσοφία και τέχνη στον συνομιλητή του. Ειδικότερα, πρόκειται περί ενός βιβλίου για τη μαγεία. Οι «σκιές των ιδεών» είναι τα ίχνη τους στον υλικό κόσμο, όπως λέει ίδιος ο φιλόσοφος: «μία ενδιάμεση κατάσταση ανάμεσα στο σκοτάδι της άγνοιας και το φως της σοφίας». Το θέμα του βιβλίου αφορά κυρίως την τέχνη της μνήμης. Η αρχή της τέχνης αυτής είναι απλή και στηρίζεται στη σύνδεση γραμμάτων και λέξεων με εικόνες. Σήμερα αναφέρεται ως «μνημοτεχνική», όντας ένας ασήμαντος τομέας της ανθρώπινης δραστηριότητας. Στην εποχή όμως πριν την τυπογραφία, μία εξασκημένη μνήμη ήταν ζωτικής σημασίας.

Το σύστημα αποτελείται από τροχούς και λειτουργεί μέσω της αναλογίας: οι εικόνες του ανώτερου κόσμου, όπως θεοτήτων, ιερών και διάσημων προσώπων του παρελθόντος, αντιστοιχούν σε έννοιες και πράγματα από τον κατώτερο κόσμο. Για παράδειγμα, ο Οσιρις συνδέεται με την καλλιέργεια της γης, ο Τριπτόλεμος είναι ο εφευρέτης της σποράς, ο Ιωάννης Βαπτιστής παραπέμπει στο βάπτισμα, και ο Αβραάμ στην περιτομή. Το πλήρες σύστημα αποτελείται από πέντε ομόκεντρους τροχούς που περιστρέφονται ανεξάρτητα, διαθέτοντας ο καθένας 30 τμήματα, τα οποία υποδιαιρούνται σε άλλα πέντε, ώστε συνολικά ο κάθε τροχός αριθμεί 150. Τα 30 τμήματα αντιστοιχούν το καθένα σε ένα γράμμα της λατινικής και ορισμένα της ελληνικής και της εβραϊκής, ενώ οι πέντε υποδιαιρέσεις αντιστοιχούν σε πέντε φωνήεντα.

Ο κάτοχος αυτού του συστήματος ανυψωνόταν πάνω από τον χρόνο και προσπαθούσε να κατανοήσει  όλο το σύμπαν, τη φύση και την ιστορία της ανθρωπότητας. Η Φράνσες Γέητς υποστήριξε ότι η αιτία για την οποία το μνημοτεχνικό σύστημα του Μπρούνο έχει ιδιαίτερη σημασία είναι οι αναφορές στα «Ερμητικά Κείμενα», ιδιαίτερα στο σημείο όπου ο μυημένος συνειδητοποιεί το όφελος που αποκόμισε από τον καθοδηγητή Ποιμάνδρη:

«Αν δεν εξισώσεις τον εαυτό σου με τον θεό, δεν θα κατανοήσεις τον θεό: διότι το όμοιο γίνεται κατανοητό με το όμοιο. Αύξησε τον εαυτό σου σε μέγεθος χωρίς μέτρο, βγες από το σώμα, ύψωσε τον εαυτό σου έξω από τον χρόνο, γίνε Αιωνιότητα, τότε θα κατανοήσεις τον θεό. Πίστεψε ότι τίποτε δεν είναι αδύνατο για εσένα, σκέψου τον εαυτό σου αθάνατο και ικανό να κατανοήσεις τα πάντα, όλες τις τέχνες, τις επιστήμες και τη φύση κάθε ζωντανού όντος. Υψώσου ψηλότερα από το πιο υψηλό ύψος, και κατέβα χαμηλότερα από κάθε βάθος. Με τις αισθήσεις σου γνώρισε κάθε πλάσμα της δημιουργίας, της φωτιάς, του νερού, του ξηρού και του υγρού, φαντάσου ότι βρίσκεσαι παντού, στη γη, στη θάλασσα, στον ουρανό, ότι δεν γεννήθηκες ακόμη στην κοιλιά της μητέρας σου, όντας νέος, γέρος, νεκρός, πέραν του θανάτου. Αν κατανοήσεις τα πάντα μεμιάς, χρόνους, τόπους, πράγματα, ποιότητες, ποσότητες, τότε θα κατανοήσεις τον θεό» (2).

Καταγράφοντας στη μνήμη τις μαγικές εικόνες των ουρανών, που είναι σκιές σε σχέση με τις ιδέες του θεϊκού νου από τον οποίο εξαρτώνται όλα τα πράγματα εδώ κάτω, ο Μπρούνο ήλπιζε να βιώσει την αιγυπτιακή εμπειρία και να αποκτήσει θεϊκές δυνάμεις, ώστε να συλλάβει πέραν της πολλαπλότητας την επιφώσκουσα ενότητα.

Αργότερα, ο Μπρούνο ταξίδεψε στην Αγγλία, συγγράφοντας έργα για την αλχημεία, αλλά και άλλα που θεωρούνται ηθικά και φιλοσοφικά. Τα τελευταία, σύμφωνα με τη Γέητς, σχετίζονται με την ερμητική θρησκευτική αποστολή του, δηλαδή με τον στόχο του να αποκαταστήσει τη θρησκεία του Αιγύπτιου Ασκληπιού. Σε αυτά, ανήκουν κυρίως ο ηθικός διάλογος με τίτλο «Η εκδίωξη του θριαμβεύοντος θηρίου» (1584) και ο φιλοσοφικός διάλογος που τιτλοφορείται «Το Δείπνο της Τετάρτης των Τεφρών» (1584). Στον δεύτερο, ο συγγραφέας επαινεί ιδιαίτερα τον Κοπέρνικο, στην ηλιοκεντρική θεωρία του οποίου ανακαλύπτει την αλήθεια του Ερμή του Τρισμέγιστου, αφού στον «Ασκληπιό» αναφέρεται ότι ο ήλιος είναι ο ορατός θεός.

Η αλήθεια που ανακάλυψε ο Μπρούνο δεν ήταν ούτε καθολική ούτε προτεσταντική, αλλά αιγυπτιακή και μαγική. Ο ίδιος ανακήρυξε τον εαυτό του μάγο και προφήτη. Αλλο έργο του, στο οποίο εμφανίζεται ως αναγεννησιακός μάγος, είναι «Η Καβαλά του Πηγάσου» (1585), όπου αναπτύσσει τον ερμητισμό σε σχέση με την εβραϊκή μαγεία. Στο έργο που δημοσίευσε στην Αγγλία το 1585, με τίτλο «Για το ηρωικό πάθος», υμνεί τη νοητή ομορφιά που συμβολίζει η Αφροδίτη, προς την οποία έλκεται η ψυχή, ώστε ο άνθρωπος να γίνει magnum miraculum.

Ο Μπρούνο μετέβη για δεύτερη φορά στο Παρίσι και διέμεινε στη Γερμανία επί δύο έτη (1586-88) ασχολούμενος με τη διδασκαλία, ενώ για έξι μήνες επισκέφθηκε την Αυλή του αυτοκράτορα Ροδόλφου Β’ στην Πράγα. Ακόμη, αφού πέρασε από τη Φρανκφούρτη το 1590-91, κατευθύνθηκε στην Ελβετία, όπου πλησίον της τοποθεσίας Ελγκ, στη Ζυρίχη, συνάντησε ένα μυστηριώδες πρόσωπο, ονόματι Χάιντσελ, που ενδιαφερόταν για την αλχημεία και για ποικίλα θέματα του αποκρυφισμού και της μαγείας. Με τον Χάιντσελ έμεινε μερικούς μήνες και συνέγραψε, το 1591, το έργο «Σύνθεση εικόνων, σημείων και ιδεών». Αυτό ήταν το τελευταίο βιβλίο που δημοσίευσε.

Υστερα από αυτήν την περιπλάνηση, ο Μπρούνο επέστρεψε στην Ιταλία, εμφανιζόμενος στη Βενετία το 1592. Αυτή αποδείχθηκε μια μοιραία κίνηση, διότι –αν και πίστευε ότι θα συνέχιζε τη σταδιοδρομία του ατιμώρητα, και ήταν φίλα προσκείμενος στον Καθολικισμό– οι ανατρεπτικές τάσεις του αντιμετωπίστηκαν με ακραία εχθρότητα, παρερμηνεύθηκαν και τελικά τον οδήγησαν στην καταδίκη και στην εκτέλεσή του από την Ιερά Εξέταση το έτος 1600. Σύμφωνα με τη θέση της Γέητς, δεν ήταν το δόγμα του Μπρούνο για τους άπειρους κόσμους του σύμπαντος, η ηλιοκεντρική θεωρία του ή άλλες επιστημονικές θέσεις που οδήγησαν στην καταδίκη του, αλλά το γεγονός ότι υποστήριξε έναν θρησκευτικό συγκρητισμό. Το θέμα όμως δεν ήταν μόνο αυτό, διότι η Καθολική Εκκλησία θα μπορούσε να ελέγξει και να αφομοιώσει τις συγκρητικές θρησκευτικές τάσεις. Ακόμη και ο Μαρσίλιο Φιτσίνο και ο Πίκο ντε λα Μιράντολα, οι οποίοι προέβησαν σε μια προσπάθεια αναθεώρησης του Χριστιανισμού με βάση νεοπλατωνικές και ερμητικές αντιλήψεις, προϋπέθεταν, όπως και ο Μπρούνο, την πρωτοκαθεδρία της Καθολικής Εκκλησίας. Ως μια άλλη αιτία, μπορεί να θεωρηθεί πιθανότατα η έξαψη και το πάθος με τα οποία υπερασπίστηκε τις απόψεις του. Τελικά, ο εξόφθαλμος τρόπος με τον οποίο αναιρούσε στα έργα του τα δόγματα της χριστιανικής Εκκλησίας, υποκαθιστώντας τα με την αιγυπτιακή μαγεία, υπήρξε καθοριστικός για την καταδίκη του.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Κατά την Αγγλίδα ιστορικό Φράνσες Γέητς, το όνομα Philothimus παραπέμπει στον Φιλόθεο ή τον Θεόφιλο. Επίσης, ο Μπρούνο στην ηλικία των δεκαπέντε ετών –πριν εισέλθει στο Τάγμα των Δομινικανών– είχε λάβει μαθήματα λογικής και διαλεκτικής στη Νάπολη από τον μοναχό Θεόφιλο του Βαράνο, του Τάγματος των Αυγουστινιανών, ειδικό στον αριστοτελισμό. Το όνομα Νόλα αναφέρεται στον τόπο καταγωγής του Μπρούνο. Βλ. F. Yates, Giordano Bruno and the Hermetic Tradition, Routledge and Kegan Paul, Λονδίνο 1964, σ. 194.

2. I. Rameli (επιμ.), Corpus Hermeticum, Βompiani, Μιλάνο 2006, σσ. 312-314.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1)  Bonardel F.: LE VOIE HERMETIQUE, Editions Dervy, Παρίσι 2011.

(2)  Broek R. van de – Wouter J. H.: GNOSIS AND HERMETICISM FROM ANTIQUITY TO MODERN TIMES, State University of New York Press, Νέα Υόρκη 1998.

(3)  Ebeling F.: THE SECRET HISTORY OF HERMES OF TRISMEGISTUS. HERMETISM FROM ANCIENT TO MODERN TIMES, Cornell University Press, Λονδίνο 2007.

(4)  Faivre A.: THE ETERNAL HERMES. FROM GREEK GOD TO ALCHEMICAL MAGUS, Phanes Press, Μίσιγκαν 1995.

(5)  Yates F. A.: THE ART OF MEMORY, Routledge, Λονδίνο/Νέα Υόρκη 1966.

(6)  Πελεγρίνης Θ. Ν.: ΜΑΓΟΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997.