La philosophie de Plotin

Review by: Katelis Viglas

Ο καθηγητής του πανεπιστημίου της Σορβόννης Émile Brehier συνέγραψε τη μονογραφία του για τον Πλωτίνο (La philosophie de Plotin, Bibliothèque de la Revue des Cours et Conférences, Boivin, Paris 1928), όταν είχε ήδη γίνει γνωστός από άλλες μελέτες του, ενώ είχε δημοσιεύσει από τις εκδόσεις Budé το πλήρες έργο του φιλοσόφου, Ἐννεάδες. Το έργο του Πλωτίνου συμπυκνώνει, γραμμένο στον 3ο αι. μ.Χ., παράδοση 800 χρόνων ελληνικής φιλοσοφίας, ενώ ιδρύει ένα νέο φιλοσοφικό ρεύμα μέσα από μία ανάμιξη ορθολογισμού και μυστικισμού, το Νεοπλατωνισμό.

Όσον αφορά στη δομή του έργου του Brehier, La philosophie de Plotin, είναι αδρή και δίνει με βάση το διαχωρισμό των υποστάσεων - Εν, Νους, Ψυχή- μία στοιχειώδη αλλά ουσιαστική ανάλυση των Ἐννεάδων. Αρχίζει με μία Εισαγωγή και μία ιστορική τοποθέτηση για τον 3ον αι. μ.Χ. στον οποίο γράφτηκε το έργο του Πλωτίνου, αναφέρεται στο σύγγραμμα του και στη σημαντικότερη θέση της φιλοσοφίας του, δηλαδή στην έννοια της δυναμικής «προόδου ή απορροής», εντοπίζει αυτό που κατά τη γνώμη του αποτελεί θεμελιώδες πρόβλημα - δηλαδή η σχέση αντιπαράθεσης ανάμεσα στο πεπρωμένο της ψυχής και στην οντολογική ερμηνεία του κόσμου-, αφιερώνει από ένα κεφάλαιο στην Ψυχή και στον Νου, ενώ πριν το εκτενές κεφάλαιο για το Εν παρατίθεται μία συζήτηση για την ανατολική επίδραση στην Πλωτινική φιλοσοφία. Το έργο κλείνει με ένα Συμπέρασμα και μία προσθήκη ενός παραρτήματος για τη σημασία της Ύλης και του προβλήματος του κακού.

Το βιβλίο του Brehier είναι σημαντικό γιατί στηρίζεται, στην εσωτερική ερμηνεία του ίδιου του αρχαίου κειμένου, ενώ παράλληλα δε χάνει ποτέ τη γενική ιδέα. Το κυριότερο θέμα που συζητήθηκε με αφορμή αυτό το βιβλίο είναι –χωρίς πράγματι να υπάρχει πολύ σημαντικός λόγος- η θέση του συγγραφέα για την υποτιθέμενη ανατολική επίδραση στο έργο του Πλωτίνου. Ήδη άλλοι μελετητές, όπως ο A.H. Armstrong, τόνισαν τις αδυναμίες μίας τέτοιας θέσης και σήμερα βέβαια δεν μπορούμε να δεχτούμε πολύ πιθανή μία άμεση επίδραση του Ινδουισμού ή του Βουδισμού στο έργο του ιδρυτή του Νεοπλατωνισμού. Είναι γνωστό βέβαια από το βίο του φιλοσόφου που έγραψε ο Πορφύριος, ότι ο Πλωτίνος ακολούθησε τον αυτοκράτορα Γορδιανό στην εκστρατεία του στην Ανατολή με σκοπό να μάθει τις φιλοσοφικές δοξασίες των χωρών αυτών. Ήταν μία προσπάθεια όμως σύντομη και αμφίβολου αποτελέσματος. Εάν πάλι δούμε συγκριτικά τη φιλοσοφία του Πλωτίνου και ειδικότερα τον αποφατισμό σε σχέση με την ανώτερη αρχή, το Έν, και τη μυστικιστική διδασκαλία που βρίσκεται στη βάση της, τότε μπορούμε σίγουρα να ανιχνεύσουμε ομοιότητες σε σχέση με τις ανατολικές φιλοσοφίες. Όμως ο Πλωτίνος είναι σε μεγάλο βαθμό γνήσιος εκπρόσωπος της ελληνικής παράδοσης του ορθολογισμού, εκφράζοντας παράλληλα, όπως οι μυστηριακές θρησκείες της εποχής του και ο Χριστιανισμός ένα αίτημα των καιρών για μυστική ένωση με το Θείο.

Αξίζει να σημειωθεί τώρα, όσον αφορά στον Brehier, ότι υπήρξε δάσκαλος του δικού μας φιλοσόφου Βασίλη Τατάκη και ότι ενέταξε στην πολύτομη γαλλική σειρά της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, την οποία εξέδωσε και επιμελήθηκε ο ίδιος πριν από περίπου 50 χρόνια, το βιβλίο του Τατάκη, Η Βυζαντινή Φιλοσοφία, ένα βιβλίο που αποτελεί σταθμό στην έρευνα της Βυζαντινής Φιλοσοφίας. Ο Brehier δίδαξε στη Σορβόννη και πέθανε το 1952. Το έργο του La philosophie de Plotin σημείωσε πολλές επανεκδόσεις έως και την πιο πρόσφατη (Éd. J. Vrin, Paris, 2003). Παρά την παλαιότητα του πάντα τονίζεται από όλους τους νεώτερους μελετητές το υψηλό επίπεδο κατανόησης των Ἐννεάδων.

Ο ΔΕΛΦΙΚΟΣ ΧΡΗΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΛΩΤΙΝΟ

Κοίτα, ο μέγας Πλωτίνος κολυμπά,

Παλεύοντας με τόσα κύματα•

Ο μειλίχιος Ραδάμανθυς του γνέφει,

Αλλά η Χρυσή Γενιά μοιάζει αμυδρή,

Αλμυρό αίμα δυσκολεύει τα μάτια.

Σκόρπιοι πάνω στην απλωσιά των χόρτων,

Ή μέσα στη συστάδα των δέντρων,

Ο Πλάτων και ο Μίνως περνούν,

Εκεί στέκει και ο Πυθαγόρας,

Και όλη η χορεία της αγάπης.

W.B.Yeats

ΣΧΟΛΙΑ: Αυτό το ποίημα του Γαίητς, αποδοσμένο εδώ ελεύθερα, έχει σκοπό να φέρει στο νου τον πραγματικό Δελφικό Χρησμό για τον Πλωτίνο, που ο Πορφύριος, κατέγραψε στη βιογραφία του δασκάλου του. Δεν είναι, ωστόσο, σίγουρο, ποιός έγραψε τον πραγματικό χρησμό - αρκετά λόγιο κείμενο για να αποδοθεί στο ίδιο το μαντείο - για αυτό το λόγο κάποιοι υποθέτουν ότι προήλθε από κάπου αλλού· έτσι ο Marc Edwards σημείωσε ότι ίσως γράφτηκε στα ασιατικά ιερά του Απόλλωνα στην Κλάρο ή στους Διδύμους. [i] Ακόμη έχει καταγραφεί η παρατήρηση ότι ενώ ο Πορφύριος θεωρεί ότι ο Πλωτίνος έφτασε ήδη στα Ηλύσια Πεδία, στο ποίημα του Γαίητς το ταξίδι του Πλωτίνου είναι δύσκολο, αφού παλεύει με τα κύματα, ενώ η χρυσή φυλή φαίνεται αμυδρή στο βάθος. Μάλιστα, σχολιάστηκε ότι ο Γαίητς, όντας γνωστός αποκρυφιστής, πίστευε ότι ο Πλωτίνος επηρεάστηκε έντονα από την πρώτη περίοδο του Χριστιανισμού. Άρα η φιλοσοφία του είναι λιγότερο υψιπετής σε σχέση με αυτήν της κλασσικής περιόδου (Πλάτωνα και Πυθαγόρα) και πιο κοντά στο Χριστιανισμό, ο οποίος έχει μία «οσμή αίματος» για τον Γαίητς. [ii] Αυτή η υποτίμηση που ίσως διαφαίνεται στο ποίημα του Γαίητς προέρχεται από την προκατάληψη της Νεώτερης ιστορίας της φιλοσοφίας, καθώς θεωρούσε τη Νεοπλατωνική φιλοσοφία, ως την τελευταία φάση της αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, μία περίοδο παρακμής. 

Όμως, αντίθετα από την άποψη αυτή, τελικά στο ποίημα του Γαίητς αναφέρεται ότι ο Πλάτων, ο Ραδάμανθυς, ο Πυθαγόρας, και η λοιπή Χρυσή Γενιά περιμένουν και υποδέχονται τον Πλωτίνο στη χώρα τον θεών σέρνοντας τον χορό του έρωτα. Ο Γαίητς ακολουθεί έτσι πιστά τον αρχαίο χρησμό, όπου αναφέρεται, ότι ο Πλωτίνος ξέφυγε από πολλά κύματα πριν φτάσει σε «ακύμαντο ακρογιάλι», υπονοώντας το ταξίδι του Οδυσσέα. Όπως ο ομηρικός ήρωας πέρασε μύριες δυσκολίες πριν φτάσει στην πατρίδα του, έτσι και ο Πλωτίνος πάλευε να γλιτώσει από το «πικρό κύμα της αιματοπότιστης ζωής και από τις φριχτές ρουφήχτρες, μέσα στην άγρια ταραχή και τη ζάλη της τρικυμίας»  (καὶ τότε μὲν σκαίροντι πικρὸν κῦμ’ ἐξυπαλύξαι/ αἱμοβότου βιότοιο καὶ ἀσηρῶν εἰλίγγων/ἐν μεσάτοισι κλύδωνος ἀνωίστου τε κυδοιμοῦ). [iii] Στο τέλος, ο Πλωτίνος, σύμφωνα προς τον αρχαίο χρησμό, βρίσκει το φανερωμένο από τους μακάριους σκοπό (ἐφάνη γοῦν τῷ Πλωτίνῳ σκοπὸς ἐγγύθι ναίων), [iv] την επιστροφή στην πρώτη αρχή (τῷ ἐπὶ πᾶσι θεῷ). Οι αθάνατοι του έστειλαν μία ακτίνα φωτός για να δει έξω από το ζοφερό σκοτάδι. Τώρα, βρίσκεται λυτρωμένος στη χορεία των λοιπών μακάρων, ευδαίμων και στεφανωμένος: ἆ μάκαρ, ὅσσους/ ὀτλήσας ἀριθμούς ἀέθλων μετὰ δαίμονας ἁγνούς/ πωλέεαι ζαμενῇσι κορυσσάμενος ζωῇσι. [v]

 Μετάφραση - Σχόλια Κατελής Βίγκλας

---

[i] Marc Edwards, Culture and Philosophy in the Age of Plotinus, Classical Literature and Society, Duckworth, London 2006, 124.

[ii] Richard Ellmann, The Identity of Yeats. Oxford University Press, USA 1964, 281. Πρβλ. W. B. Yeats, Μυθολογίες και Οράματα, Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια Σπ. Ηλιόπουλος, Πλέθρον, Αθήνα 1983, 80-81.

[iii] Πορφύριος, Περί του Πλωτίνου Βίου και της τάξεως των Βιβλίων αυτού. Εισαγωγή, αρχαίο κείμενο, μετάφραση, σχόλια Παύλος Καλλιγάς, Κέντρον Εκδόσεως Έργων Ελλήνων Συγγραφέων, Αθήνα 1991, 68-69.
[iv] Οδύσσεια, η 29. Όπου η μεταμφιεσμένη Αθηνά μιλά για το σπίτι του ἀμύνονος πατρός της.

[v] Πορφύριος, Περί του Πλωτίνου Βίου, ό.π., 69.